ادبیات الکترونیک، پدیده‌ای از دل ابزارهای نظامی برای بی‌اثر کردن آن

عاطفه عطری در برنامه سفر در معنا که به همت سازمان دانشجویان جهاد دانشگاهی خراسان رضوی در مشهد برگزار شد، با اشاره به زمینه‌های شکل‌گیری مفهومی به نام ادبیات الکترونیک گفت: پس از پایان جنگ جهانی دوم جهان به دو نیمه تقسیم و دوران جنگ سرد آغاز شد. آن زمان در گوشه‌وکنار این جهان، در آزمایشگاه‌های نظامی، باهوش‌ترین مهندسان تنها به یک پرسش می‌اندیشیدند: اگر زمانی شهرها با بمباران نابود شد، چگونه ارتباط خود را با نیروهایمان حفظ کنیم؟ در نتیجه این اندیشه‌ها و تلاش‌ها بود که آرپانت ایجاد شد؛ آرپانت شبکه‌ای بود که جد بزرگ اینترنت امروز ماست. این شبکه به این منظور طراحی شد که اگر نیمی از یک کشور بر اثر بمباران هسته‌ای نابود شد، پیام‌های نظامی باز هم بتوانند به مقصد برسند. در واقع ایده‌ی طراحان این بود که بعد از آخرالزمان، فرآیند انتقال اطلاعات به‌درستی انجام شود.
وی افزود: در همین دوران، در آزمایشگاه‌های نظامی چالش‌های دیگری هم وجود داشت؛ مثلاً چطور می‌شود یک موشک را از یک قاره به قاره‌ای دیگر شلیک و طوری آن را طراحی کرد که به هدفی به اندازه درِ یک گاراژ برخورد کند. نتیجه‌ی این چالش شد جی‌پی‌اس یا سیستم موقعیت‌یاب جهانی.
این فعال حوزه ادبیات الکترونیک تصریح کرد: در همان زمان، مهندسان دنبال این بودند که گران‌ترین بازی‌های کامپیوتری تاریخ را بسازند، اما نه برای سرگرمی؛ برای اینکه یک خلبانِ ۲۰ ساله بیاموزد چگونه یک جت جنگی را در شرایط سخت آب‌وهوایی کنترل کند. اینجا بود که شبیه‌ساز پرواز اختراع شد.
وی ادامه داد: در نهایت این تکنولوژی‌های سری و گران‌قیمت از آزمایشگاه‌ها فرار کردند و در فیبرهای نوری جا گرفتند و به موبایلی که امروز به دست ما رسیده، تبدیل شدند. امروز گوشی‌های همراه سمبل و نمادی از همه‌ی تکنولوژی‌های رایانشی است. از این رو می‌توان گوشی‌ها را نوعی غنیمت جنگی توصیف کرد.
عطری با اشاره به دیدگاه فریدریش کیتلر، فیلسوف و نظریه‌پرداز رسانه، اظهار کرد: کیتلر می‌گوید صنعت سرگرمی سوء‌استفاده از تجهیزات نظامی است. به اعتقاد او بشر این ابزارهای جنگی را وارد مسیرهای دیگری نمود و نهایتاً آن‌ها را تبدیل به ابزارهای سرگرمی‌ساز کرد. البته منطق این سرگرمی‌ها مطابق همان تجهیزات نظامی است. امروز به معنای واقعی کلمه ما در حال تفریح با نواده‌های تکنولوژی‌های نظامی هستیم. ما در این موقعیت به دنبال مهندسی خیال هستیم، نه مهندسی میدان جنگ.
این اندیشمند حوزه ادبیات یادآور شد: سال ۱۹۸۳ در شهر سیاتلِ آمریکا، پیش از شکل‌گیری وب به معنای امروزین، یک گروه هنری عجیب به نام گروه اینویزبلز پروژه‌ای طراحی کردند که در آن لباس‌های کارگری سفیدرنگ می‌پوشیدند و تخته‌شاسی به همراه داشتند که با آن در خیابان‌ها رفت‌وآمد می‌کردند. آن‌ها از مردم سؤالی ساده می‌پرسیدند: ما در حال ساخت یک رمان هستیم؛ آیا می‌توانید چند کلمه به ما قرض بدهید؟ این کلمات مانند آجر روی هم چیده و اولین رمان شبکه‌ای تاریخ نوشته شد که نویسنده‌ی آن یک شهر بود. پیش از آن، ادبیات و رمان‌نویسی مدل دیگری داشت اما امروز، به لطف جریان‌های آوانگارد هنری، نگارش جمعی امکان‌پذیر شد.
وی در ادامه گفت: در سال ۱۹۹۸ که وب فراگیر شده بود و حداقل در کشورهای توسعه‌یافته، کامپیوترهای رومیزی گسترش یافته بود، به لطف گسترش اینترنت، مرزهای خلق جمعی جهانی و پروژه‌ی دیگری از همین دست پیاده شد. در آن پروژه نیز از صدها نفر در چهار کشور خواسته شد که از پنجره به بیرون نگاه کنند و چیزی را که می‌بینند، توصیف نمایند.
عطری با بیان اینکه به طور دقیق‌تر امروز میل آدمی به قصه‌پردازی جمعی از نزاع به یک همنشینی رسیده است، عنوان کرد: در واقع امروز تمایل به خلق داستان دسته‌جمعی با امتزاج با فناوری‌های نظامی ایجاد شده است. امروز ۴۰ سال از آن زمان گذشته است. به این قدرت جمعی می‌گویند «نوشتار شبکه‌ای» که جزو ژانرهای قدرتمند ادبیات الکترونیک است.
عطری ادامه داد: حالا با گسترش این ابزارها و فراگیری آن، این سؤال مطرح می‌شود که آیا می‌توان از منطق جنگ علیه خودِ جنگ بهره برد؟ پاسخ مثبت است.
وی تصریح کرد: به عنوان نمونه بازی کامپیوتری «این جنگ من» یک بازی استراتژیک نظامی است که از همه‌ی قواعد بازی‌های استراتژیک جنگی بهره می‌برد اما تفاوت اینجاست که در این بازی ما سرباز نیستیم بلکه شهروند عادی هستیم و تلاشمان این است که در مقابل مرگ، بقا پیدا کنیم. در این بازی گاهی باید تصمیمات سختی گرفت. مثلاً آیا حاضریم برای نجات فرزند خویش، داروی همسایه را بدزدیم؟ در حقیقت این بازی روایتی از جانب قربانیان مطرح می‌کند تا وحشت جنگ را نشان دهد.
عطری تأکید کرد: باید توجه داشت که بزرگ‌ترین سلاح هر جنگی انسانیت‌زدایی است، چراکه جنگ‌ها خیلی راحت انسان‌ها را به عدد تبدیل می‌کنند. مسئله اینجاست که اعداد داستان ندارند و یکی از کارکردهای ادبیات همیشه این بوده که جلوی عددوارگی آدمی را بگیرد.
این اندیشمند حوزه ادبیات با اشاره به اینکه ادبیات و سایر هنرها بعد از هر نقطه‌ی عطف سربرآورده‌اند تا از انسانیت، انسان‌زدایی نشود، گفت: ادبیات الکترونیک نیز یک ادبیات است. این ادبیات از دلِ ابزارهایی خلق شده که منشأ شرورانه‌ترین امیال بشری است.